شعر کلاسیک فارسی و انواع آن

شعر کلاسیک یا کهن فارسی قدمتی بیش از هزار و صد سال دارد. این گونه شعر کاملاً موزون بوده و وزن آن بر پایه ساختاری است که عروض نام دارد.

ساختار اوزان عروضی برپایهٔ طول هجا‌هاست و هر مصراع به قالب‌هایی تقسیم می‌شود که هجاها باید در آن قالب‌ها قرار‌گیرند. تفاوت شعر هجایی با شعر عروضی در وجود همین قالب‌هاست که شعر هجایی در قالبی قرار نگرفته و بر اساس هجاهای مصراع ساخته می‌شود.

انواع شعر کلاسیک فارسی از حیث وزن:

مثنوی

واژه مثنوی از کلمه مثنی به معنی دوتائی گرفته شده است. زیرا در هر بیت دو قافیه آمده است که با قافیه بیت بعد فرق می‌کند. سرودن مثنوی از قرن سوم و چهارم هجری آغاز شد.

مثنوی نوعی از شعر است که اولا، تمام ابیاتش مصرع است. یعنی، در مصرع اول و دوم تمامی بیت‌ها قافیه وجود دارد، ثانیا، قافیه هر بیتی مستقل است و با بقیه بیت‌ها دیگر تفاوت دارد.

قدیمی‌ترین مثنوی سروده شده – که اکنون به جز چند بیت چیزی از آن در دست نیست – مربوط به رودکی است که متن کلیله و دمنه را در قالب مثنوی به نظم در آورده بود.

غزل

غزل در لغت به معنی سخن گفتن عاشقانه است. غزل‌های اولیه زبان فارسی تا حدود قرن هشتم از لحاظ موضوع هم عاشقانه بود. قافیه غزل تا حد وسیع در غزل راه یافته است.

غزل قالبی از شعر است که در آن مصراع اول و مصراع‌های زوج هم قافیه‌اند و حد معمول آن به طور متوسّط بین ۵ تا ۱۲ بیت می‌باشد.

ازآن روی که این گونه شعر بیشتر در بردارندهٔ سخنان عاشقانه بوده‌است، شاعران فارسی آن‌را غزل نام کرده‌اند. ولی به مرور و با ورود مفاهیم بلند اخلاقی و معانی دل‌آویز حکمت و عرفان در شعر فارسی، غزل از صورت پیشین آن به‌درآمد و با اخلاق و عرفان در هم‌آمیخت.

امروزه غزل و قصیده، تفاوت مهمی جز در تعداد بیت ندارند. در غزل، رعایت یک موضوع خاص و واحد، شرط نیست.

قصیده

قصیده شعری است که از لحاظ شکل و قافیه مانند غزل؛ قافیه‌ها در مصراع اول و مصراع‌های زوج می‌آید و در آن معمولا یک قصد معین، یعنی، یک موضوع واحد محور سخن قرار می‌گیرد و از این جهت با غزل تفاوت دارد.

تفاوت قطعی غزل با قصیده در ابیات آن هاست، زیرا غزل بین 5 تا 15 بیت است، اما قصیده، حد اقل 16 بیت است و حد اکثر آن آزاد است.

مسمط

مُسمّط،  آوردن چند مصراع مقفی و موزون است، با افزودن یک مصراع با قافیه مستقل.

به مسمط‌هایی که بند مسمط و رشته مسمط آنها مجموعه سه مصراع باشد مسمط مثلث به چهار مصراع مربع و به پنج مصراعی مخمس و به شش‌ مصرایی مسدس می‌گویند.

مسمط معمولاً ساختمان قصیده را دارد، اول آن تغزل است و بعد تخلص به مدح می‌پردازد.

مستزاد

مستزاد به معنی زیاد شده است و علت نام گذاری این نوع شعر، قطعه اضافه شده در پایان هر مصراع است.

مستزاد، ابیاتی است که در آخر هر مصراعش عبارتی افزوده می‌شود. این عبارت‌های اضافه شده خود موزون و مقفی هستند.

مستزاد شعری است که در آخر مصراع‌های یک رباعی یا غزل یا قطعه، جمله کوتاهی از نثر آهنگین و مسجع اضافه می‌کنند که از لحاظ معنی به آن مصراع مربوط است ولی با وزن اصلی شعر هماهنگ نیست.

ترجیع بند

ترجیع بند، چند بیت با ساختار غزل است، ولی بعد از هر چند بیت یک بیت تکرار می‌شود.

این بیت تکراری که بند یا برگردان خوانده می‌شود، می‌تواند با بیت‌های دیگر مقفی باشد.

ترجیع بند از چند قطعه شعر تشکیل شده است که هر کدام از این قطعه شعرها دارای قافیه و وزن یکسان هستند و در آخر هر رشته شعر یک بیت یکسان با قافیه ای جداگانه تکرار می‌شود.

ترکیب بند

ترکیب بند، مانند ترجیع بند است، با این تفاوت که برگردان‌ها یکسان یا تکراری نیستند. ولی خود آنها هم قافیه‌اند.

قطعه

قطعه شعری است که هیچ یک از ابیاتش مصَرّع نیست؛ قافیه‌هایش فقط در مصراع‌های زوج قرار دارد. نام قطعه را به این سبب به این نوع شعر داده‌اند که گویی قطعه‌ای از غزل یا قصیده را از میان آن بریده باشند، چون قافیه غزل و قصیده فقط در آخر بیت‌هاست مگر نخستین که هر دو بیت‌هایش دارای قافیه است.

رباعی و دو بیتی

این دو نوع شعر از جهت شکل ظاهر، شباهت‌های بسیاری با هم دارند. قافیه‌های هر دو در مصراع های 1،2و 4 قرار دارد و در مصراع سوم، بسته به اختیار شاعر است.

یعنی حق دارد که قافیه را در هر چهار مصرع هم رعایت کند. در هر رباعی یا دو بیتی، یک موضوع کاملا مستقل مطرح می‌شود.

چهار پاره

از جهت شکل ظاهری، یک چهار پاره، ترکیبی است از چندین قسمت که هر کدام دو بیت باشند با وزن یکسان و در هر بخش از جهت شکل قافیه، کاملا شبیه یک قطعه باشد.

قافیه‌هایش فقط در آخر بیت‌ها قرار می‌گیرد و قافیه هر دو بیت مستقل و با بقیه دو بیت‌ها تفاوت دارد.

تنها تفاوت یک چهار پاره با مجموعه‌ای از چندین قطعه دارای دو بیت، در این است که دو بیت‌های چهار پاره از جهت موضوع، به هم مربوط و در دنباله یکدیگر هستند، اما هر قطعه باید موضوعی مستقل داشته باشد. چهار پاره در دوران معاصر ابداع شده است و محدودیتی در تعداد دو بیت ندارد.

مفرد

هر شعری حداقل یک بیت دارد. مفرد شعری تک بیتی است که شاعر تمام مقصود خود را در همان یک بیت بیان می‌کند.

مفرد یا تک بیت اغلب برای بیان نکته‌های اخلاقی به کار می‌رود.  در مفرد گاهی دو مصراع هم قافیه هستند و گاهی دارای قافیه نیستند.

تضمین

تضمین یعنی قطعاتی از شعر شاعر دیگری را در داخل شعر خود آوردن.

در بین شاعران قدیمی چون حافظ و سعدی و … تضمین به این معنا بوده است که با ذکر اسم شاعر، مصراع یا بیتی از شعر او را در میان غزل یا قصیده خود بیاورند.